زمینه و هدف: دفع بهداشتی مواد زائد جامد (زباله) و مایع (فاضلاب) در شرایط عادی سخت و هزینهبر میباشد و بدیهی است که در شرایط ویژه مناطق جنگی، دفع بهداشتی زباله و فاضلاب بسیار سختتر است. دفع بهداشتی پسماند تحت هر شرایطی برای جلوگیری از گسترش عفونت و همچنین ممانعت از ایجاد منبعی برای رشد و نمو حشرات و جوندگان امری ضروری و اجتنابناپذیر است. در دوران جنگ تحمیلی که شرایط حضور جمعیت متراکم رزمندگان در جبهههای جنگ فراهم و زندگی آنان در شرایط صحرایی و رزمی مقرر شده بود، ایجاد پسماند اعم از زبالههای معمولی و فاضلاب امری اجتنابناپذیر و ضرورت کنترل پسماندها و دفع بهداشتی آنها نیز محسوس و حیاتی بود. بنابراین با توجه به اهمیت موضوع از نظر معیارها و موازین بهداشتی و همچنین مبانی اساسی کنترل و پیشگیری از بیماریها به ویژه در شرایط خاص جبهههای نبرد، مطالعه حاضر به بررسی اقدامات انجام شده و تبیین تجارب حاصل در این امر مهم میپردازد. روشها: برای انجام این پژوهش، در کنار مطالعه کتابخانهای و جستجوی پایگاههای علمی داخل و خارج از کشور، از انجام مصاحبه شفاهی با دستاندرکاران و مسئولین امور بهداشتی دوران دفاع مقدس بهرهگیری شده است. یافتهها: از 4 روش شناخته شده و متداول برای دفع بهداشتی پسماندها صرف نظر از نوع پسماند تولید شده، روش دفن بهداشتی به عنوان تنها روش قابل کاربرد در شرایط ویژه جنگی طی دوران دفاع مقدس مورد استفاده قرار گرفته است. نتیجهگیری: تدابیر به کار رفته در شرایط دوران هشت ساله دفاع مقدس از جمله آموزش مسائل بهداشتی و موضوع مهم روشهای دفع بهداشتی انواع پسماندهای جامد و مایع در خطوط گوناگون جبهههای نبرد، نقش مهمی در جلوگیری از شیوع و بروز بیماریهای واگیر داشته است. علاوه بر این کاربرد گسترده سلاحهای شیمیایی توسط دشمن، پسماندهای آلودهای بر جای میگذاشت که تجربه آن برای اولین بار در دوران جنگ تحمیلی حاصل شد و از این نقطه نظر نیز تجربه ارزشمندی برای تمامی سازمانهای ذیربط و دستاندرکاران امور بهداشتی آینده کشور فراهم گردید.